De nieuwe eerste lijn: is het onderwijs een voorloper of een volger?
Doelgerichte zorg. Zelfmanagement. Interdisciplinaire samenwerking van al wie in zorg en welzijn actief is. Het zijn de drie centrale thema’s van de Academie voor de Eerste Lijn. De vier universiteiten en zes hogescholen die samen de Academie vormen, hebben één grote missie: een sterke eerste lijn. En die start… in het onderwijs.
Daarom ging het team Behoefteonderzoek van de Academie bij dat hoger onderwijs in Vlaanderen op onderzoek: hoe staat het met de drie centrale thema’s in ons onderwijs? Komen ze aan bod? Staan ze voldoende op de agenda? Hoe komen ze aan bod? Organisatiesocioloog en onderzoeker Sam Pless (UCLL) voerde het onderzoek uit onder leiding van de professoren Dominique Van de Velde (UGent) en Patricia De Vriendt (VUB en Arteveldehogeschool). De onderzoeksafdeling Onderwijs van de Academie stond in voor de verspreiding van de vragenlijst.
Meer dan een opinieonderzoek
22 instellingen en 95 opleidingen reageerden op de enquête, en dan hebben we het over (post)graduaatsopleidingen, HBO5, hogescholen en universiteiten, zowel op bachelor- als op masterniveau. Sam Pless: “Van hen veronderstellen we dat ze al gemotiveerd zijn voor de drie grote thema’s waarrond de Academie werkt. Het zijn wellicht early adopters, zoals dat heet. Dat is meteen ook een mogelijke bias van ons onderzoek: bij wie niet heeft geantwoord, mag je misschien veronderstellen dat thema’s nog ingang moeten vinden in de opleiding.”
De enquête was behoorlijk arbeidsintensief en je moest er best wel even voor gaan zitten en checken hoe het zit in jouw onderwijsinstelling. “Het ging niet zomaar over vragen als ‘in welke mate ga je akkoord of niet akkoord’. We vroegen naar de inhoud van opleidingen, van opleidingsonderdelen en van de ETCS-fiches die de ‘officiële’ korte inhoud van opleidingsonderdelen beschrijven. Het resultaat van ons onderzoek is dan ook best wel meer dan een opinieonderzoek, maar een inventaris en stand van zaken.” Het bleek inderdaad dat de onderzoekers met de uitgebreide enquête de respondenten ook aan het denken zetten over stappen die ze nog kunnen zetten.
Open vraag
Wat blijkt? Dat bij 11% van de gemotiveerde groep die aan de enquête heeft meegedaan nog altijd zichzelf zegt dat geen van de drie thema’s aan bod komt in hun opleiding. Sam Pless vindt dat behoorlijk veel. Uit de cijfers blijkt ook dat het thema ‘zelfmanagement’ over het algemeen minder sterk belicht wordt dan ‘doelgerichte zorg’ en dan ‘interdisciplinaire samenwerking’. Als we dan ook nog eens gaan kijken naar de ECTS-fiches, dan wordt daarin nog niet de helft van de gevallen ‘interdisciplinaire samenwerking’ vermeld, en in maar een vijfde ‘doelgerichte zorg’. ‘Zelfmanagement’ zit er met 30% tussenin.
Pless: “Terwijl net dat zelfmanagement voor de patiënt essentieel is en in de toekomst nog belangrijker zal worden, omdat in de eerstelijnszorg het chronische karakter van de zorg en ook de complexiteit toenemen. Het grootste deel van de zorgtijd voor een patiënt is niet de professionele zorg, maar zelfzorg of zorg van mantelzorgers, familie, buren… Zelfmanagement zou dus best wel meer aan bod mogen komen in de opleidingen, blijkt uit ons onderzoek. Daar valt nog veel ‘winst’ te boeken.”
“Wat de ECT-fiches betreft, zie je dus dat in die officiële beschrijvingen van opleidingsonderdelen de drie thema’s heel vaak niet aan bod komen. Dat kan met vocabulaire te maken hebben – je kunt voor ‘doelgerichte zorg’ ook andere woorden gebruiken – maar je moet ook echt wel de kritische vraag stellen of de drie kernconcepten al voldoende doorgedrongen zijn in de opleidingen in Vlaanderen. Ze lijken vaak wat tussen de regels te vallen en zitten dus niet expliciet vervat in de vakbeschrijvingen. Misschien is er sprake van een kloof tussen wat we hopen dat er in de opleidingen zit en wat er effectief in zit? Het is een open vraag.”
Generalistisch? Specialistisch?
Nog een conclusie: in meer dan de helft van de gevallen waarin een van de drie grote thema’s in opleidingsonderdelen aan bod komt, gebeurt dat inleidend. Anders gezegd: niet verdiepend en niet specialistisch. Maar dus wel generalistisch, zou je kunnen zeggen. Sam Pless: “Dat hoeft niet per se problematisch te zijn, maar de vraag rijst wel of er voldoende ruimte is voor verdieping en specialisatie rond wat toch kernconcepten zijn. Je hebt uiteraard een generalistische blik nodig in de eerstelijnszorg, maar verdieping en specialisatie lijken me toch ook aangewezen. De kernconcepten waarrond de Academie werkt, liggen namelijk zó in de kern van wat je van de eerste lijn verwacht…”
Dat een van die drie, interdisciplinair samenwerken, in veel beroepsdomeinen een buzzwoord is, hoeft geen betoog. Hierover neemt de organisatiesocioloog in Sam Pless graag even het woord: “Het blijft vaak beperkt tot samenwerkingsprocessen verbeteren en meer afstemmen – vergaderen dus. Maar ook de samenwerkingsstructuren moeten beter. De eerstelijnszones zijn wat mij betreft een deel van de oplossing wat ‘strategische’ en ‘structurele’ afstemming op een hoger niveau betreft, maar zo’n zone bevat te veel actoren om iedereen met iedereen in de zone ‘operationeel’ te laten samenwerken. Er moet nagedacht worden over interprofessionele netwerken van zorg en welzijn die, afhankelijk van het aantal inwoners, meerdere buurten of gemeenten omvatten, waardoor ook de samenwerking met niet-professionals – denk aan mantelzorgers, buurtcomités, verenigingen, handelaren – makkelijker te realiseren is. Die denkoefening en enkele ‘experimenten’ gebeuren ook al.”
Werk aan de zorgwinkel
Zoals hierboven al gezegd: we kunnen vermoeden dat vooral de meest geïnteresseerde en gemotiveerde opleidingen – en waarschijnlijk vooral bij de leden van het consortium – de vragenlijst invulden. De hypothese is dan ook dat de cijfers in het hele veld van alle Vlaamse opleidingen lager zouden kunnen uitvallen. Dat is voorlopig slechts een aanname.
De basisopleidingen zijn overigens maar één (belangrijke) weg om de drie grote thema’s in het hart van de eerstelijnszorg te krijgen. Sam Pless: “Het is zeker zo dat die kernconcepten ook aan bod komen in postgraduaatsopleidingen, in levenslang leren dus. Daar vormen ze zelfs vaak de kern van de opleiding. Sommige van die opleidingen hebben eigenlijk geanticipeerd op het Vlaamse beleid, waarin bijvoorbeeld de rol van ‘casemanagement’ nog niet helemaal is doorgevoerd.” Of hoe de opleidingen en het beleid geroepen zijn om mekaar te versterken.
De uitgebreidere resultaten van de onderzoeksafdeling Behoefteonderzoek zijn te vinden op de website: academievoordeeerstelijn.be/behoeftenonderzoek-in-de-eerste-lijn/
Conferentie voor de eerste lijn 18, 20 en 21 mei
De Academie Voor De Eerste Lijn en Be.Hive verspreiden hun eerste onderzoeksresultaten middels een gezamenlijke online conferentie. Deze Conferentie Voor De Eerste Lijn wordt georganiseerd over drie dagen en onderverdeeld in diverse topics. Meer informatie en inschrijven kan via deze link.